Yazıda vadeli işlemlerle ilgili bilinmesi gereken temel bilgileri derledim ve örnekleriyle birlikte açıklanmıştır, keyifli okumalar.
İlk önce vadeli işlemleri gerçekleştirebilmemiz için sözleşmelerin neyi ifade ettiğini bilmemiz gerekir. Bununla birlikte sürecin ne şekilde ilerlediğini de anlayabiliyor olmamız gerekir. En önemlisi de, herhangi bir sözleşme işlemi gerçekleştirmeden önce gerekli matematiksel hesaplamaları yapmamız gerekir. Bu yazıda vadeli işlem sözleşmelerinin ne demek olduğunu, işleyiş biçimini ve pozisyon alabileceğimiz fiyat ve miktar seviyelerini nasıl belirlememiz gerektiğini öğrenmiş olacağız.
Vadeli İşlem Sözleşmeleri Nedir?
Vadeli işlem sözleşmeleri, belirli bir varlığın önceden belirlenmiş bir zamanda belirli bir fiyat üzerinden alım satımının gerçekleştirilebilmesi için hazırlanmış türev araçlardır. Düzenli piyasalar tarafından oluşturulan bu varlıklar, dayanak varlıklara bağlı bir şekilde standartlaştırılmışlardır. Yani, sözleşmelerin taşıdığı fiyat, miktar ve vade gibi nitelikler önceden belirlenmiştir.
Bir sözleşmeyi elinde bulunduran alıcı ya da satıcı, sözleşme süresi dolduğunda ilgili dayanak varlığı alma ya da satma yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır. Vade tarihi geldiğinde dayanak varlığın o anki piyasa fiyatına bakılmaksızın sözleşme üzerinde anlaşılan tutar ve miktar karşılığında işlem, alıcı ve satıcı arasında gerçekleştirilir.
Dayanak varlıklar, çeşitli emtialardan, menkul kıymetlerden ya da endekslerden oluşmaktadır. Dayanak varlığın seçilmesindeki en önemli etken, enstrümanın sahip olduğu likiditedir. Piyasa kurumu, yatırımcıları korumak adına, belirli bir varlığa dayalı vadeli işlem sözleşmesini çıkarırken ilgili dayanak varlığın kolayca nakde çevrilebilirliğine büyük önem gösterir.
Vadeli işlemler diğer piyasalardan ayrı olarak yeni bir piyasa oluşturur. Vadeli işlemler piyasasında kurallar herkes için aynıdır. Bunu sağlayan bir düzenleme kurumuna sahiptir. Yani, kuralları alıcı ve satıcının belirlediği güvencesiz bir tezgah üstü piyasaların zıttı bir yapıya sahiptir.
Vadeli işlemler iki tür katılımcı tarafından gerçekleştirilir; riskten korunmak isteyen hedger ve sahip olduğu miktarların üzerinde riskler göze alan spekülatörler. Bu araçları genelde üreticiler ve yatırımcılar almak ya da satmak istedikleri varlığın fiyatlarını garanti altına almak için kullanırken, trader (al-sat işlemcileri) ve portföy yöneticileri fiyat hareketlerinden kazanç sağlamak için kullanırlar. Sözleşmeler, sahip oldukları sözleşme büyüklüğüne göre yatırımcıların kaldıraçlı işlem yapabilmelerine ve böylece spekülasyona olanak sağlarken; aynı zamanda, gelecekte alınması ya da satılması planlanan bir varlığın fiyatını ve miktarını şimdiden garanti altına alarak hedging yapmasına, yani riskten korunmasına olanak sağlar.
Örneğin, bir pamuk üreticisinin hasat zamanı geldiğinde pamuklarını toplaması ve satması gerekir. Bu işlemi üretici, vadeli işlemler sayesinde hasat zamanı gelmeden de gerçekleştirebilir. Hem bu sayede satmakten memnuniyet duyacağı fiyatı garanti altına almış olur hem de üretilen malın alıcısını şimdiden bulmuş olur. Benzer şekilde, bir tekstil firması da ileri bir süreçte üretilmesi gereken kumaşlar için şimdiden bir miktar pamuk almak isteyebilir. Bunu, vadeli işlemler yaparak kolayca yerine getirebilir. Sonuçta, belirli bir vadede, belirli bir fiyattan ve belirli bir miktarda pamuk alımı taahhüdüne artık sahiptir.
Vadeli İşlem Sözleşmelerinin İşleyişi
Bir mücevherat işletmesinin gelecek bir yıl içerisinde toplam 10 kg altın satabileceğini öngördüğünü düşünelim. Bu 12 ay içerisinde tüm altınlar satılmış olacak. Altının gram fiyatının da 500₺ olduğunu varsayalım. Altın fiyatlarının oynaklığı göz ününe alındığında, gelecekteki piyasa fiyatı şimdiki piyasa fiyatından farklı olacaktır.
İşletmeci, altın fiyatlarının bir yıl içerisinde daha da yükseleceğini düşünürse herhangi bir işlem yapmasına gerek yok, varlıklarını elinde tutması yeterli olacaktır. Ancak işletmeci, altının gelecekteki fiyatının daha da düşeceğini öngörüyorsa elindeki varlık kadar kısa pozisyonda vadeli işlem sözleşmesi edinerek satış fiyatını kitler ve şimdiki fiyattan satmış olur. Bu işlem aracılığıyla işletme, varlığın satış fiyatını garanti altına almıştır.
Vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatı, dayanak varlığın spot (anlık) fiyatı, vadeye kalan gün sayısı, sözleşme büyüklüğü, kaldıraç oranı, beklenen temettü (kâr payı) getirileri ve teminat tutarı gibi bilgilerin hesaba katılmasıyla belirlenir. Örneğin, gram altın vadeli işlem sözleşmelerinin, kaldıraç özelliğini kullanmadan, her bir gram başına fiyatının 500₺ olduğunu varsayalım. Sözleşmeyi bu fiyattan piyasada sattığımızda, artık vadesi geldiği anda gram altın başına 500₺'ye alıcısına teslim etmekle yükümlü hale geliriz. Yani, şu anda gram başına 500₺'ye sattığımız altının gelecek vadedeki anlık fiyatına bakmaksızın önceden belirlemiş olduğumuz fiyattan satarız.
Sözleşmeler standart bir haldedir. Örneğin, BIST Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası'nda (VIOP) işlem gören gram altın vadeli işlem sözleşmesi yalnızca 1 gram altın için geçerlidir. Ancak her bir sözleşmenin teminat tutarı fiyat dalgalanmalarına bağlı olarak zaman zaman değişmekle birlikte, şu anda 55₺ olduğundan ve gram altının piyasa fiyatı da 450₺ dolaylarında gezdiğinden, her bir gram altın vadeli sözleşmesinde ortalama 8 kat kaldıraç kullanabiliriz. Eğer ki sözleşmelerimizi koruma amacıyla yapıyorsak, yalnızca elimizde bulunan altına eşit miktarda sözleşme alarak pozisyonumuzu koruma altına alabiliriz. Bu, işletmenin 10 kg'lık bir altın için toplamda 10.000 adet sözleşme alması gerektiği anlamına geliyor. (Sözleşme teminat tutarları ve dayanak varlık fiyatları piyasa koşullarına bağlı olarak her an değişiklik gösterebilir.)
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından düzenlenir. Sermaye Piyasası Kurulu, tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın bir şekilde katılmasını sağlamak ve sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının korunmasını düzenlemek ve denetlemek amacıyla 1981 yılında çıkarılan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile kurulmuştur.
Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Hesaplama
Kısa vadeli al-sat yatırımcıları ve portföy yöneticileri, dayanak varlığı teslim etmek veya almakla ilgilenmezler. Bir yatırımcının 10 kg altına ihtiyaç duyması pek görülmemiş bir durumdur, ancak altının fiyat hareketlerinden kâr elde etmekle pek çoğu ilgilenir.
Vadeli işlem sözleşmeleri, vadesi sona ermeden önce kapatıldığı taktirde yalnızca kâr elde etmek için alınıp satılabilir. Vadeli işlem sözleşmeleri genelde ilgili ayın son işlem günü olan cuma günü sona erer. Ancak bu durum bazı sözleşmeler için değişiklik gösterebilir, bu nedenle işlem yapmadan önce tüm sözleşmelerin vade sonunu kontrol etmeniz gerekir. Bu tür bilgilere, ilgili kontratın adında bulunan kodlardan anlayabiliriz. Örneğin, F_XAUTRY311020 adlı Gram Altın vadeli sözleşmesindeki F kodu varlığın "futures", yani bir vadeli işlem olduğunu; XAUTRY kodu dayanak varlığın Gram Altın olduğunu; 311020 kodu ise varlığın vadesinin 31.10.2020 tarihine kadar olduğunu açıklar. Ayrıca Gram Altın vadelilerinde, 2020 yılı dahilinde şu an için 2'şer aylık aralıklarla toplamda 3 adet farklı vade sonlarına sahip sözleşmelerin alım satımı söz konusudur. Bu durum, BIST endeksleri ve Ons Altın için de geçerlidir. Ancak, her pay senedi vadelileri için 1 ay aralıklarla toplamda 4 adet sözleşme bulunmaktadır. Döviz ve diğer vadeli çeşitleri için de durum farklılık göstermektedir.
Bir sözleşme hesaplaması yapalım. Şu an Ekim ayındayız ve Aralık sonu gram altın 450₺'den işlem görüyor diyelim. Bir tacir, gram altın fiyatının Aralık ayının sona ermesinden önce artacağını düşünüyorsa, sözleşmeyi 55₺'den satın alabilir. Bu ona, vadeye kadar 1 gram altının kontrolünü sağlar. Bu ayrıcalık için 450₺ ödemesi gerekmez, bunun yerine sözleşmenin teminat tutarı olan 55₺'yi öder ve bir gram altın varlığı için ödemesi gerekenden 8 kat (450₺/55₺) daha az para ödemiş olur. Eğer ki elimizde 1 gram altın alabilecek miktarda nakit varsa ve tümünü kullanmak istiyorsak, 1 gram altın almak yerine 8 adet Gram Altın sözleşmesi alabiliriz. Böylece elimizde bulunan 450₺ ile 8 adet Gram Altın sözleşmesi almış ve 3600₺'lik (8x450) bir kaldıraçlı işlem yapmış oluruz. Bununla birlikte, aracı kuruma sözleşme başına küçük bir miktar komisyon ücreti de öderiz.
Vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı hareket ettikçe, pozisyonun kârı veya zararı hesapta dalgalanır. Kayıp çok büyük olursa, aracı kurum yatırımcıdan zararı karşılamak için daha fazla para yatırmasını isteyecektir. Buna teminat tamamlama çağrısı ya da genel adıyla margin call denir ve bu işlemi gerçekleştirmeniz için belli bir süreye kadar zaman tanınır. Şuan ülkemizdeki aracı kurumlar bir sonraki günün sabahı çağrıyı gerçekleştirir ve saat 14:00'a kadar teminatı tamamlamanızı ister. Teminat tamamlanmadığı takdirde işlemleriniz, teminat ihtiyacı kadar aracı kurum tarafından kapatılır.
Sonuçta, işlemlerin nihai kâr veya zararı, işlem kapatıldığında gerçekleşir. Vadeli pay senedi örneğinden devam edelim. Herhangi bir pay senedi vadeli işlem sözleşmesinin sözleşme büyüklüğünü 100 lot olarak düşünelim, ki şuan için gerçekte de öyledir. Yani, her 100 adet hisse senedi için 1 adet sözleşme almalı ya da satmalıyız. Pay senedi dayanak varlığın piyasa fiyatının şu anda 10₺ ve her bir sözleşme için gereken teminat tutarının da 100₺ olduğunu varsayalım. Bu bilgilere göre ilgili sözleşmenin 10 kat (teminat tutarı/varlığın spot fiyatı=100₺/10₺) kaldıraca sahip olduğunu artık biliyoruz. Ayrıca, bu fiyattan 100 adet pay senedi almak yerine bir adet sözleşme almış olalım. Eğer ki dayanak varlığı fiyatı 10₺'den 10,50₺'ye çıkmışsa, sözleşme başına 50₺ ((11₺-10,50₺)x100 lot) kâr elde ederiz. Diğer yandan, fiyat 10₺'den 9,50₺'ye düşerse, sözleşme başına 50₺ ((9,50₺-10₺)x100 lot) zarar etmiş oluruz. Mantık bu kadar basit aslında.
Bir başka konu ile yeniden görüşmek dileğiyle, sağlıcakla.
Kaynaklar:
SPK hakkında genel bilgiler için: https://www.spk.gov.tr/Sayfa/Index/0/1/1
Vadeli işlemlerde uzlaşma şekilleri örneği: https://www.kap.org.tr/tr/Bildirim/853410
VIOP dayanak varlık şemasını görüntülemek için: https://www.borsaistanbul.com/tr/sayfa/48/vadeli-islem-ve-opsiyon-piyasasi